Ինչ որ բռնեցի կամ զավթեցի՝ իմն է
(Պետրոս Բեդիրյան. «Բառերի խորհրդավոր աշխարհից»)
Այժմ՝ ժողովուրդների ու մարդկանց ներկա գիտակցության պայմաններում, աշխարհիս երեսին շատ մարդիկ ու պետություններ չէ, որ կարող են այս կարգախոսով առաջնորդվել ու հաջողության հասնելու հույս ունենալ։ Բայց….
Ղազարոս Աղայանն իր «Երկու քույր» վեպի «Միջանկյալ պատմության» մեջ, ի միջի այլոց, այսպիսի միտք է արտահայտում. «Գյուղացիք որտեղ որ բնակվում են, ինչքան տեղ որ բռնում են, ասում են՝ էս տեղերը մերն է։ Այստեղից առաջ է գալիս սեփականության մասին ջոկ գաղափար, որ նման չէ այն սեփականությանը, որ տիրող օրենքն է սահմանում»։
Այս մտայնությունը, որն ինչ-որ տեղ նաև բարոյականություն էր, գալիս էր դեռևս նախնադարից. նախապատմական վայրենիների տոհմերի կամ ցեղերի ըմբռնմամբ ինչ որ իրենք բռնում էին կամ գրավում, նվաճում՝ իրենցն էր, իրենց անկապտելի սեփականությունը, որ կարող էր միայն ու միայն ուժով էլ օտարվել, այսնիքն՝ դառնալ նոր գրավողինը։ Իզուր հո չէի՞ն ասում հնում. «Սահմանք քաջաց զէնն իւրեանց, որքան հատանէ՝ այնքան ունի» («Քաջերի սահմանը նրանց զենքն է. որքան կտրում է, այնքան էլ ունի»)։ Ի դեպ, հնադարյան սույն ասույթն իր «Հայոց պատմության» միջոցով մեզ է հասցրել քերթողահայր Մովսես Խորենացին։
Բերված այս նախապատմությունը պերճախոս կերպով արձանագրված կա նաև բառերի մեջ, ուր «բռնելու» և «ունենալու» գաղափարներն արտահայտվում են միևնույն արմատների օգնությամբ։
Սկսենք հայերենից։
Հին հայերենի բնիկ ունիմ բայը, որի անցյալ կատարյալը կլինի կալայ, նշանակում էր թե՛ «բռնել», թե՛ «ունենալ»։ Համեմատեք ձեզ ծանոթ «Վահագնի ծնունդից» այս տողերը՝ «Երկն ի ծովուն ունէր եւ զկարմրիկն եղեգնիկ («Երկունքը ծովում բռնել էր և կարմրիկ եղեգնիկին»)- «Նա հուր հեր ունէր» («Նա հուր մազեր ուներ»)։ Այս բային են հանգում նաև ունեցվածք, կալված(ք) բառերը, որոնք փաստորեն, ստուգաբանորեն նշանակում են «բռնված կամ գրավված բան՝ առարկա»։
Ինչպես ասացի, այսպես էր ոչ միայն հայոց ու հայերենի, այլև ուրիշ ժողովուրդների ու լեզուների մեջ։ Հին հույներն ասում էին (կատ)է՛խո և հասկանում էին «հափշտակել. գրավել, տիրել», նաև «ունենալ», (կատ)օ՛խիմուս՝ «ունեցվածքը՝ կալվածը՝ սեփականությունը հանդիսացող», նոր հույները՝ կատոքի՛ «ունեցվածք. կալված»։
Ռուսերեն (о)владеть և владение, անգլերեն (to) possess (փըզզես) և possission (փըզզեշըն), ֆրանսերեն posseder (պոսեդե ) և possession(s) (պոսեսիոն), առաջինները բայեր, երկրորդները՝ դրանցից առաջացած գոյականներ,- իմաստային չնչին նրբեերանգով արտահայտում են «հափշտակել, գրավել, տիրել» և «ունեցվածք, կալված» նշանակությունները։ Անգլերեն (to) take possission of something (թեյք փըզզեշըն ըվ սամթհինգ) դարձվածքը նշանակում է «հափշտակել մի բան, տիրել մի բանի» և «մի բան ձեռք բերել, մի բանի սեփականատերը դառնալ» Անգլերեն possess և ֆրանսերեն posseder իրենց ձևով ու իմաստներով վերջին հաշվով հանգում են լատիներեն possideo (պոսսիդե՛ո)ա բային, որը, սակայն, բառացի նշանակում էր «ուժեղ նստել». potis (պո՛տիս) «ուժեղ» + sedeo (սեդե՛ո) «նստել»։
Ի՞նչ է դուրս գալիս։
Պարզվում է, որ եթե որոշ ժողովուրդների (ինչպես հայերիս) նախնադարյան մտայնությամբ ինչ որ բռնում էին կամ գրավում , ա՛յն էր իրենցը, ապա ուրիշների համար ուր որ ամուր նստում էին, դա էր նրանցը։ Ի միջի այլոց նույն այս «տրամաբանությամբ» են կազմվել նաև գերմաներենի besitzen (բեզիթցըն) բայն ու Besitzung (բեզիթցունգ), Besitztum (բեզիթցթում) գոյականները։ Առաջինը նշանակում է «գրավել, տիրել», նաև «ունենալ», մյուսները՝«ունեցվածք. կալված»։ Խնդիրը հստակ կդառնա, եթե նկատի առնենք, որ սրանց հիմքում կա sitzen (զիթցըն) բայը՝ «նստել»։
Այսպես ուրեմն. «Ի՛նչ որ բռնեցի կամ գրավեցի ու հափշտակեցի, կամ ո՛ւր որ ուժեղ նստեցի՝ իմն է»,- բառերի միջոցով ևս ազդարարում էր մարդը սրանից հազարավոր տարներ առաջ (ու դրանից հետո դեռ երկար դարեր)։
Սակայն այն, ինչ մարդկության վայրենության շրջանում միանգամայն բնական ու բարոյական էր դիտվում, մեր օրերում բարոյականության տեսանկետից դիտվում է, պետք է որ դիտվի… վայրենություն։
- Բառարանի օգնությամբ բացատրիր անկապտելի, քերթող (քերթողահայր) բառերի բացատրությունները։
Անկապտելի – պատկանող իր, որը չի կարող ուրիշինը լինել
Քերթող – բանաստեղծ, կամ քերականագետ
2․Տեքստում գտիր «գրավել» բառի բոլոր հոմանիշները։
Բռնել, նվաճել, հափշտակել, տիրել,
3․Դիտարկիր այս հոդվածը այսօրվա պատերազմական իրավիճակի տեսանկյունից։
Մեր թշնամին մտածում է, որ մեր տարածքը իրենցն է և ուզում է պարզապես գրավել այն: Նախնադարում մի ցեղը ուզում էր գրավել մյուս ցեղի տարածքը, բայց այդ ցեղը գիտեր, որ գրավում է, ոչ թե ետ վերցնում: Ասեմ ավելին, նա դա չի էլ թաքցնում: Եթե մի ցեղը ավելի ուժեղ է, նա կարող է գրավել մյուսի տարածքը: Այս հոդվածը մեր այս օրվա կռվի հետ կապ ունի նրանով, որ թշնամին ուզում է մեզ պատկանող տարածքին տիրել, հիմնելով, որ դա իրենն է:
1. Բաց թողնված տառերը լրացրու՛։
Մարդուն իր ամբողջ կյանքում ուղեկցում է ձայնը: Մարդը բացարձակ լռության պայմաններում վատ է զգում, նրան պատում է երկյուղի ու անհարմարության զգացում: Բացարձակ լռությունը խաթարում է մարդու նյարդային համակարգն այնպես, ինչպես և անվերջ աղմուկը: Որոտը, հրաբուխների ձայնը, ծովային մրրիկները և այլ աղմուկներ անհանգստացնում են մարդուն: Կան բնական աղմուկներ էլ, ինչպես թռչունների դայլայլը, աղբյուրների կարկաչյունը, ծովի ալիքների համընթաց ճողփյունը, հաճելի են մարդկանց համար, բարերար են ներգործում նրանց նյարդային համակարգի վրա: Տհաճ աղմուկը քայքայում է մարդու առողջությունը: Աղմուկի հետ են կապվում լսողության կորուստը, նյարդահոգեկան հիվանդությունների աճը, ֆիզիկական և մտավոր ընդունակությունների նվազումը:
2. Ո՞ր բառը մյուսների հետ ընդհանուր արմատ չունի։
Սկեսրայր
Քաջայր
Քարայր
Ազնվայր
Այրուձի
3. Տրված բառերում գտիր հնչյունափոխված արմատները:
Գետնաքարշ, գիտնական, հնձվոր, խուսափել, քննարկել, լսափող, նստարան, լրջախոհ, ուղեկից, շրջադարձ, կավճոտ, սուզանավ, չվացուցակ, իշայծյամ, պտուտակ:
4. Շարքի բառերում ընդգծիր նախածանցներն ու վերջածանցները:
Տհաճ, խանդոտ, մայիսյան, վարք, փորձանք, հաճելի, զսպանակ, բանվոր, պարագլուխ, մականուն, թվական, բուրավետ, մեղք, վայրենի, փոխարքա, հոգյակ, ծնունդ, հավելված, ներամփոփ, ելույթ, գերադաս:
5․ Բ շարքից գտի՛ր Ա շարքի դարձվածքների հոմանիշ բացատրությունը։
Ա. ոտ ու ձեռից ընկնել, ուղտի ականջում քնած, լուն ուղտ դարձնել, կրիայի քայլերով, անկողին ընկնել, գլուխ գլխի տալ, խելքի ծով:
Բ. միասին մտածել, ծերանալ, դինջ, փոքր մի բան ուռճացնել, խելացի, դանդաղ, հիվանդանալ:
ոտ ու ձեռից ընկնել – ծերանալ
ուղտի ականջում քնած – դինջ
լուն ուղտ դարձնել – փոքր մի բան ուռճացնել
կրիայի քայլերով – դանդաղ
անկողին ընգնել – հիվանդանալ
գլուխ գլխի տալ – միասին մտածել
խելքի ծով — խելացի
6. Գտի՛ր հոմանիշները։
Շիշ – սրվակ, սայր – շեղբ, շիրիմաքար – տապան, շեմք – սեմ, ոստ – շիվ, ջիղ – նյարդ:
7. Կազմի՛ր նախադասություններ տրված համանուններով։
Խնամի, ներկեր, աղաց, ավելի:
Նրա մանկության ընգերն էր, իսկ հիմա խնամին:
Մայրիկս պապիկիս հիվանդանալու ժամանակ լավ խնամեց:
Պատի ներկերը չհերիքեցին, դրա համար էլ խանութ էինք գնացել:
Աղացը, որը ես վաճառում եմ, և կերաղաց է, և խոտաղաց:
Ավելի լավ է աչքով կույր լինեմ, քան մտքով կամ սրտով:
8. Բառակապակցությունները դարձրո՛ւ բարդ բառեր։
Դառը համ ունեցող — դառնահամ, ալիքներով ծփացող — ալեծուփ, ինքն իրեն մոռացած — ինքնամոռաց, մտքերի մեջ մոլորված — մտամոլոր, ոսկուց ձուլված — ոսկեձույլ, կյանքը սիրող — կենսասեր:
9. Նախադասության մեջ տեղադրի՛ր տրված բառերը՝ համապատասխան փոփոխություններ անելով:
Գերանը վաղուց տեղաշարժվել էր՝ դեռ անցյալ գարնան հաճախադեպ տեղատարափ անձրևի ժամանակ, գուցե և ավելի առաջ, բայց պապը նոր միայն նկատեց:
(անձրև, նկատել, գարուն, տեղաշարժել)
Այդ հոգեհարազատ, փոքր ինչ մոռացված մեղեդին թախիծով պարուրեց զինվորականի ՝ դաժան մարտից կարծրացած հոգին և տխրեցրեց նրան:
(տխրել, մոռանալ, զինվորական, մարտ)
10․ Տեղադրի՛ր բաց թողնված տառերը։
Վայրէջք, ակնթարթ, ճգնավոր, անօրեն, արդուզարդ, անէական, կտրիչ, սրբություն, օրեցօր, պախուրց,ուղտապան, ուխտավոր:
Արշիլ Խաչատրյանի բլոգ 